در زمينه اصول ديپلماسى با كفار، با قواعد نفى سبيل، ذلت كفار، عدم دوستى با كفار و حفظ مواضع اصولى در برابر كفار آشنا شديم. اينك در اين شماره با تعداد ديگرى از اين قواعد، آشنا مى‏شويم:

گاهى تصور مى‏شود كه اسلام و احكام آن در مورد كفار و غيرمسلمانان، بسيار خشك و متعصّبانه و به دور از منطق است، كه البته اين، تصور غلطى بيش نيست؛ مثلاً همان‏طور كه بيان شد، ذلت كفار به معنى عدم صف‏آرايى و تبليغ عقايد و اعمال فاسد آنان بين مردم مسلمان است. قاعده نفى سبيل نيز اصلى كاملاً منطقى است تا مسلمين بر خلاف مصالح دين و دنياى خود با كفار رابطه برقرار نكنند ؛ همان‏گونه كه كفار، مصالح دنيوى را محور تصميمات خود قرار داده‏اند. بنابراين دوستى با آنها نيز درحالى كه مؤمنين براى دوستى مناسب‏ترند، كاملاً منطقى است.
در تفسير آيه 29 از سوره مباركه توبه (كه قبلاً به آن اشاره شد) آمده است:
«منظور از ذلت ايشان، خضوعشان در برابر سنت اسلامى و تسليمشان در برابر حكومت عادله جامعه اسلامى است و مقصود اين است كه مانند ساير جوامع نمى‏توانند در برابر جامعه اسلامى، صف‏آرايى كنند و آزادانه در انتشار افكار و عقايد خرافى و هوى و هوس خود به فعاليت بپردازند و عقايد و اعمال فاسد و مفسد جامعه بشرى خود را رواج دهند...(1)».
در تفسير نمونه نيز در تفسير آيه مذكور آمده است:
«آنها كه جزيه را يك نوع حق تسخير به حساب آورده‏اند، توجه به روح و فلسفه آن نداشته‏اند. آنها به اين حقيقت توجه نكرده‏اند كه اهل كتاب، هنگامى كه به صورت اهل ذمّه درآيند، حكومت اسلامى موظف است آنان را از هرگونه تعرض و آزادى، مصونيّت بدهد؛ و با توجه به اينكه آنها در برابر پرداخت جزيه علاوه بر استفاده از مصونيّت و امنيّت، هيچ‏گونه تعهدى از نظر شركت در ميدان جنگ و كليّه امور دفاعى و امنيّتى بر عهده ندارند، روشن است كه مسؤوليّت آنها در برابر حكومت اسلامى به مراتب كمتر از مسلمانان است. يعنى آنان با پرداخت مبلغ ناچيزى در تمام سال، از تمام مزاياى حكومت اسلامى استفاده مى‏كنند و با مسلمانان برابر مى‏شوند. در حالى‏كه در متن حوادث و در برابر خطرات قرار ندارند. از جمله دلايل روشنى كه اين فلسفه را تأييد مى‏كند، اين است كه در عهدنامه‏هايى كه در دوران حكومت اسلامى ميان مسلمانان و اهل كتاب در زمينه جزيه منعقد مى‏شود، به اين موضوع تصريح گرديده است(2)».
در احاديث اسلامى نيز به اين موضوع تصريح شده است كه بايد با دشمن مدارا كرد و گاهى رفتار رحيمانه نسبت به آنها داشت. در نهج‏البلاغه آمده است:
«إذا قدرتْ على عدوّك فاجْعلِ العفوَ عنهُ شكراً لِلْقدرةِ عليه(3)».
«اگر بر دشمنت دست يافتى، بخشيدن او را شكرانه پيروزى قرار ده».
يعنى پس از آنكه بر دشمن پيروز شدى هميشه رفتار توأم با شدت نبايد داشته باشى و گاهى رحم و بخشش لازم است كه البته موارد آن در ادامه خواهد آمد. اين مورد در سيره نبوى نيز ديده مى‏شود.
در واقع رفتار دوگانه‏اى كه ما، در تعاليم اسلام در مورد كفار مى‏بينيم، به تفاوت موقعيّت‏ها و شرايط زمانى و مكانى و شخصى برمى‏گردد. همان‏طور كه اشاره شد، رفتار محترمانه و محبّت‏آميز هنگامى به كار مى‏آيد كه تأثير داشته باشد و موجب گستاخى نشود و باعث تلطيف روح طرف مقابل شود. در چنين شرايطى است كه بايد حتى با سرسخت‏ترين دشمنان، با نرمى و لطافت برخورد كرد و حتى از بيت‏المال مسلمين براى جذب آنان استفاده كرد. به اين موضوع در آيه شصت سوره مباركه توبه اشاره شده است:
«انّما الصّدقات للفقراء و المساكين و العاملين عليها و المؤلّفة قلوبهم و فى الرّقاب و الغارمين و فى سبيل اللّه و ابن السبيل فريضةً مِنَ اللّه و اللّه عليمٌ حكيمٌ(4)».
«صدقات و زكات براى فقيران است و مساكين و عاملان و جمع‏آورى كنندگان زكات و كسانى كه براى جلب محبتشان اقدام مى‏شود و در راه آزاد كردن بندگان و اداى دين بدهكاران و در راه خدا و واماندگان در راه. اين فريضه‏اى الهى است و خداوند دانا و حكيم است».
در تفسير «المؤلّفة قلوبهم» آمده است:
«آنها كسانى هستند كه انگيزه معنوى و نيرومندى براى پيشبرد اهداف اسلام ندارند و با تشويق مالى مى‏توان تأليف قلوب و جلب محبّت آنان نمود و در مباحث فقهى گفته شده، كه آيه، مفهوم وسيعى دارد كه كفار و غيرمسلمانان را نيز شامل مى‏شود(5)».

به‏طور كلى دين اسلام كاملترين و برترين دين آسمانى و الهى است و مسلّماً در منطق و استدلال، هيچ‏گاه مقابل ساير اديان و بى‏دينان، شكست نخواهد خورد. يكى از معانى آيه «و لن يجعل اللّه للكافرين على المؤمنين سبيلاً» نيز همين است كه خداوند: كافرين را از لحاظ منطق و دليل و ساير لحاظ بر مسلمين برترى نداده است؛ و به همين جهت است كه اسلام هميشه از استدلال و مباحثه حمايت كرده و آن را پذيرا بوده است.چنانكه در قرآن مجيد آمده است:
«..قل هاتوا برهانكم إن كنتم صادقين(6)»: «بگو اگر راست مى‏گوييد دليل خود را بياوريد».
اساساً معجزه پيامبر اكرم‏9 كه قرآن است هميشه تحدّى كرده و بيش از چهارده قرن است كه هيچ‏كس نتوانسته در مقابل آن قد علم كند و نخواهد توانست. اسلام نه تنها دين تحجّر و مخالف با عقل و استدلال نيست، بلكه طرفدار واقعى آن است. چنان كه از آيه فوق برمى‏آيد:
اوّلاً. سخنان اسلام و قرآن همه از روى دليل و منطق است و از ديگران نيز دليل‏خواهى مى‏كند.
ثانياً. اسلام پذيراى منطق است، در حالى‏كه مخالفان، دليل منطقى براى مخالفت خود ندارند.
اين كار (مباحثه با كفار) به جايى رسيده است كه آيه‏اى نازل شده به اين مضمون كه اگر وسط جنگ با مشركين، يكى از مشركين پناه خواست، به او پناه داده و فرصت دهيد تا كلام خدا را بشنود (اگر سؤال و ابهامى دارد مطرح كند و پاسخش را دريافت نمايد) و آنگاه او را به مكان امن برسانيد:
«وَ إنْ اَحَدٌ مِنَ المُشْرِكِينَ اسْتَجارَكَ فَأَجِرْهُ حتّى‏ يَسْمَعَ كلامَ‏اللّهَ ثُمَّ اَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ، ذلِكَ بأنّهُمْ قَوْمٌ لا يَعْلَمُون(7)».
«و اگر يكى از مشركين از تو پناهندگى بخواهد به او پناه ده تا سخن خدا را بشنود(و در آن بينديشد!) سپس او را به محل امنش برسان، چرا كه آنها گروهى ناآگاهند!».
در تفسير آيه فوق آمده است:
«آرى اساس اين دعوت حقّه و وعده و وعيدش و بشارت و انذارش و لوازم اين وعده و وعيد يعنى عهد و پيمان بستنش يا شكستنش و نيز احكام و دستورات جنگيش همه و همه هدايت مردم است و مقصود از همه آنها اين است كه مردم را از راه ضلالت به سوى رشد و هدايت برگردانيده و از بدبختى و نكبت و شرك به سوى سعادت توحيد بكشاند و لازمه اين منظور اين است كه كمال اهتمام را در رسيدن به آن هدف، مبذول داشته است و براى هدايت يك گمراه و احياى يك حق، هرچند هم ناچيز باشد، از هر راهى كه اميد مى‏رود به هدف برسد استفاده مى‏شود و به همين جهت است كه خداى تعالى با اينكه از مشركين غيرمعاهد بيزارى جسته و خون و مال و عِرض آنها را هدر كرده بود از آنجايى كه منظورش اين بود كه حق را احيا و باطلى را ابطال كند؛ لذا وقتى احتمال مى‏دهد همين مشركين به راه راست بيايند، عمين اميد و احتمال تا آنجا كه مبدل به يأس و نوميدى از هدايتشان نشود، از هر قصد سوئى جلوگيرى مى‏كند».
پس وقتى مشركى پناه خواست تا از نزديك دعوت دينى را بررسى نموده و آن را دين حق يافت و حقانيّتش براى او روشن شد پيروى نمى‏كند، واجب است او را پناه دهد تا كلام خدا را بشنود و در نتيجه پرده جهل از روى دلش كنار رفته و حجّت خدا برايش تمام شود(8)».

يكى از احكام دينى مسلمانان اين است كه «تشبّه به كفار» حرام است و معنى آن اين است كه مثلاً اگر شخص مسلمان لباسى را كه مانند لباس كفار است (طرح و مدل آن لباس)، در صورتى كه مسلمان با پوشيدن آن مانند كافر شود، پوشيدن آن حرام است. صورت فقهى اين مطلب به اين صورت مطرح مى‏شود:
«اگر امروز مثلاً يك فرم كلاه مخصوص به وسيله يك ملّت غيرمسلمان اختراع گرديده و ساخته شود، براى مسلمانان جهان به سر گذاشتن آن كلاه (تا هنگامى كه عنوان تشبّه دارد) جايز نيست. اما اگر همان فرم كلاه را مسلمانى اختراع نمايد، براى ديگر مسلمين به سر گذاردن آن جايز است و هيچ‏گونه منع مذهبى ندارد».
دليل و فلسفه آن هم جلوگيرى از نفوذ فرهنگ دشمنان اسلام و ترويج آن بين مسلمانان و هم‏چنين ايجاد و حفظ روح استقلال و اتّكاء به نفس در بين مسلمانان است.
اينجاست كه مى‏توان گفت هدف اصلى اسلام و روح اين قانون اين نيست كه مسلمين آن فرم كلاه مخصوص را بر سر نگذارند زيرا اگر دين، چنين هدفى داشت در صورتى‏كه چنين نيست. بنابراين از اينكه اگر مسلمانى آن كلاه را اختراع كند، به سر گذاشتن آن جايز است؛ استفاده مى‏شود كه هدف اصلى اسلام اين است كه روح استقلال و اتّكاء به نفس در بين مسلمين ايجاد نموده و آنها را زير بار نياز و تقليد از ملل بيگانه -حتى در امور عادى مانند لباس و امثال آن- نجات بخشد.
اگر مسلمانان جهان روح اين قانون را در خود زنده كرده و به اين دستور جامه عمل مى‏پوشاندند و تنها به شكل آن اكتفا نمى‏كردند؛ يعنى به راستى روح استقلال و قطع احتياج از ديگران را در خود زنده مى‏نمودند، آيا اين خود براى تأمين سيادت و آقايى آنها كافى نبود؟! آيا با اين عمل به اين دستور مقدس (عدم تشبّه به كفار) باز دست نياز به طرف آنهايى كه دزدان بين‏المللى غرب‏اند دراز بود؟! آيا تنها اجراى اين قانون ساده مذهبى كافى نبود كه بهترين وسايل صحيح و مفيد تمدن را به دست خود مسلمين در اختيار آنان قرار دهد؟! با اجراى اين دستور، اگر مسلمانان نياز به هواپيما و بمب‏افكن داشتند، خود اختراع مى‏كردند. اگر كشتى و زيردريايى و يا وسايل صحيح و مفيد روز را لازم داشتند با دست خود تهيّه مى‏نمودند. همان‏گونه كه مسلمانان گذشته، روح اين قانون را درك كرده و تا حدّ زيادى به مرحله اجرا درآوردند و در نتيجه نه تنها توانستند بهترين و مدرن‏ترين وسايل زندگى روز را با دست خود براى خود تهيّه نمايند، بلكه مجد و عظمت و سيادت و آقايى خود را هم در سراسر جهان تأمين نمودند.
در دنياى امروز هم حتى اگر يك دولت كوچك، داراى روح استقلال و اتكاى به نفس باشد، مى‏تواند روى پاى خود بايستد و احتياجات خود را از دنياى خونخوار اروپا قطع كند و با انديشه و كار خود، تمام وسايل زندگى را از نظر دنياى روز براى خود تأمين نمايد.